प्राचीन भारतीय ब्राह्मी लिपीने केवळ भारतातच नव्हे, तर आशियातील अनेक देशांच्या लेखन प्रणालीवर महत्त्वपूर्ण प्रभाव पाडला आहे, ज्यात कोरिया, जपान आणि चीन यांचा समावेश आहे. जैन धर्म आणि बौद्ध धर्माच्या प्रसारासोबतच व्यापारी, भिक्षू आणि राजांनी ही लिपी सुमारे २,३०० वर्षांपूर्वी परदेशात नेली.
ब्राह्मी लिपीचे वैशिष्ट्य
ब्राह्मी लिपी ही लॅटिन आणि सेमिटिक लिपींपेक्षा वेगळी आहे. लॅटिन लिपीत स्वर आणि व्यंजन वेगवेगळे लिहिले जातात, तर सेमिटिकमध्ये फक्त व्यंजने असतात आणि ती उजवीकडून डावीकडे लिहिली जाते. याउलट, ब्राह्मी लिपी डावीकडून उजवीकडे लिहिली जाते आणि तिच्या अक्षरांची रचना वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. यात व्यंजने मध्यभागी असतात आणि त्यांच्या भोवती स्वर जोडले जातात.
इतर देशांवरील प्रभाव
- जपान: जपानी लेखन प्रणालीवर बौद्ध धर्माच्या ग्रंथांमधून आलेल्या ब्राह्मी लिपीचा प्रभाव दिसून येतो. आजही, बौद्ध मंत्रांसाठी पूर्व भारतातील सिद्धम् लिपीचा वापर केला जातो.
- कोरिया: सुमारे ५०० वर्षांपूर्वी कोरियन भाषेत सामान्य लोकांसाठी एक नवीन लिपी ‘हँगुल’ (Hangul) विकसित केली गेली. ही लिपी ब्राह्मीच्याच तत्त्वांवर आधारित होती. ‘हँगुल’ची अक्षरे व्यंजने आणि स्वरांच्या उच्चारानुसार जीभेच्या स्थितीवर आधारित बनवली गेली, ज्यामुळे ती शिकण्यास अत्यंत सोपी ठरली आणि कोरियन समाजात साक्षरता वेगाने वाढली.
जैन धर्मशास्त्रानुसार, पहिले तीर्थंकर ऋषभदेव यांनी त्यांची कन्या ब्राह्मी हिला लेखनाची कला शिकवली होती, ज्यामुळे या लिपीला हे नाव मिळाले. यावर अभ्यासकांचा विश्वास आहे की जैन धर्माने विविध लिपींच्या प्रसारात मोठी भूमिका बजावली आहे.
